تفسیر جزء 30 » سوره شمس
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
به نام خداوند بخشنده مهربان
«1» وَالشَّمْسِ وَضُحَاهَا «2» وَالْقَمَرِ إِذَا تَلاَهَا «3» وَالنَّهَارِ إِذَا جَلاَّهَا «4» وَالَّیْلِ إِذَا یَغْشَاهَا «5» وَالسَّمَآءِ وَمَا بَنَاهَا «6» وَ الأَرْضِ وَمَا طَحَاهَا «7» وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا «8» فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا
به خورشید سوگند وگسترش نورش. به ماه سوگند آنگاه که از پى خورشید درآید. به روز سوگند آنگاه که زمین را روشن سازد. به شب سوگند آنگاه که آن‌را بپوشاند. به آسمان سوگند و آنکه آن را بنا کرد. به زمین سوگند و آنکه آن را گسترانید. به نفس سوگند و آنکه آن را سامان داد. پس پلیدى‌ها و پاکى‌هایش را به او الهام کرد.
نکته‌ها:
شاید رمز سوگند به خورشید و ماه و شب و روز و... آن است که آنچه را که براى آن سوگند یاد شده (تزکیه نفس) به مقدار عظمت خورشید و ماه ارزش دارد.
ارزش خورشید وماه و شب وروز، بر کسى پوشیده نیست. حیات جانداران وپیدایش ابر و بارش باران و رویش گیاهان و تغذیه حیوانات و انسان، مرهون تابش خورشید است.
در قرآن، گاهى به خورشید سوگند یاد شده و گاهى به انجیر و زیتون کوچک و این شاید به‌خاطر آن باشد که براى قدرت خدا فرقى میان خورشید و انجیر نیست. همان گونه که دیدن کاه و کوه براى چشم انسان یکسان است و دیدن کوه براى چشم، زحمتى اضافه بر دیدن کاه ندارد. البتّه بالاترین سوگندها، سوگند به ذات خداست، آن هم درباره تسلیم بودن مردم در برابر رهبرى آسمانى. چنانکه در آیه 65 سوره نساء مى‌خوانیم: «فلا و ربّک لا یؤمنون حتّى یحکموک»
پرسوگندترین سوره‌ها، همین سوره شمس است که طبیعتاً باید در مورد مهمترین مسائل باشد و آن تزکیه روح از هرگونه پلیدى و آلودگى است. شاید این همه سوگند براى بیان اینکه رستگارى در سایه تهذیب است، به خاطر آن باشد که خداوند به انسان بفهماند که من تمام مقدّمات را براى تو آماده کردم، با نور آفتاب و ماه صحنه زندگى را روشن و با گردش شب و روز، زمینه تلاش و استراحت شما را فراهم کردم. زمین را براى شما گستردم و آسمان را برافراشتم و درک خوبى‌ها و بدى‌ها را به روح شما الهام کردم تا به اختیار خود، راه تزکیه نفس را بپیمایید.
ابر و باد و مه و خرشید و فلک در کارند تا تو نانى به کف آرى و به غفلت نخورى
همه از بهر تو سرگشته و فرمانبردار شرط انصاف نباشد که تو فرمان نبرى
«فجورها» از فجر به معناى شکافتن است.
برافراشتگى آسمانها و گستردگى زمین، با اراده مستقیم الهى یا از طریق نیروها و عوامل طبیعى است و لذا قرآن مى‌فرماید: «والسماء و ما بناها» و نفرمود: «من بناها» زیرا کلمه «ما» شامل غیر خداوند نیز مى‌شود. یعنى آنچه آسمان را بنا کرد از نیروها و جاذبه‌ها و دافعه‌هاى طبیعى است که خداوند حاکم کرده و اگر مراد از کلمه «ما» در «و ما بناها» خدا باشد، به خاطر آن است که در لفظ «ما» نوعى ابهام برخاسته از عظمت نهفته و به همین دلیل به جاى کلمه «من» کلمه «ما» گفته شده است. (واللّه العالم)
بعضى کلمه «طحاها» را اشاره به حرکت زمین دانسته‌اند، چون یکى از معانى «طحو» راندن و حرکت دادن است.
اسلام، فکر انسان مادى را از شکم و شهوت و شمشیر و شراب، به تأمّل در عمق آسمانها و زمین و گردش کرات و پیدایش ایام وا داشته است.
در تفاوت میان وحى و الهام، گفته‌اند که الهام، درکى است که انسان سرچشمه آن را نمى‌شناسد، در حالى که گیرنده وحى، سرچشمه وحى را مى‌شناسد.(113)
پیام‌ها:
1- بسیارى از موجودات هستى، پدیده‌هایى شگفت‌انگیز، روشنگر، مقدّس و ارزشمند هستند و مى‌توان به آنها سوگند یاد کرد.«والشمس - والقمر - والنهار»
2- ماه به دنبال خورشید و تابع آن است. «اذا تلاها»
3- اجرام آسمانى با یکدیگر پیوند دارند «و الشمس - والقمر - و السماء - و الارض»
4- خورشید و ماه و ستاره را خدا نپندارید، همه آنها آثار قدرت و تدبیر موجود دیگرى هستند. «تلاها - بناها - طحاها»
5 - خواسته‌ها و تمایلات و غرایز انسان به طور حکیمانه تعدیل شده است. «و نفس و ما سوّاها»
6- گناه، نوعى شکافتن پرده عفّت و دیانت است. «فجورها»
7- فهم و درک خوبیها و بدیها به صورت فطرى، در عمق روح انسانها نهاده شده است. «فالهمها فجورها وتقواها»
8 - ابتدا باید پلیدى‌ها را بشناسیم، سپس راه گریز و پرهیز از آنها را. (کلمه «فجور» قبل از «تقوا» آمده است.) «فجورها وتقواها»
«9» قَدْ أَفْلَحَ مَن زَکَّاهَا «10» وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا «11» کَذَّبَتْ ثَمُودُ بِطَغْوَاهَآ «12» إِذِ انبَعَثَ أَشْقَاهَا «13» فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ نَاقَةَ اللَّهِ وَ سُقْیَاهَا «14» فَکَذَّبُوهُ فَعَقَرُوهَا فَدَمْدَمَ عَلَیْهِم رَبُّهُم بِذَنبِهِمْ فَسَوَّاهَا «15» وَ لاَ یَخَافُ عُقْبَاهَا
به راستى رستگار شد، آن کس که نفس خود را تزکیه کرد. و بى شک محروم و ناامید گشت هر کس که آن را به پلیدى آلود. قوم ثمود از روى سرکشى، (پیامبرشان را) تکذیب کردند. آنگاه که شقى‌ترین آنها (براى کشتن ناقه) به پا خاست. پس پیامبر خدا به آنان گفت: ناقه خدا و آبشخورش را (حرمت نهید). پس او را تکذیب کردند و ناقه را کشتند و پروردگارشان به خاطر این گناه، آنان را درهم کوبید و با خاک یکسانشان کرد. و خداوند از عاقبت کار خود بیم ندارد.
نکته‌ها:
امام باقر و صادق علیهما السلام در تفسیر آیه «قد افلح من زکّاها» فرمودند: «قد افلح من اطاعَ»(114) یعنى آن کس که از پیامبر و امامان معصوم اطاعت کرد، رستگار شد.
در دید الهى، پاکان رستگارند. «قد افلح من زکّاها» ولى در نزد فرعونیان، زورمندان رستگارند که غلبه دارند و به ظاهر پیروزند. «قد افلح الیوم من استعلى»
در انجام کارهاى خیر، امید رستگارى است. «و افعلوا الخیر لعلّکم تفلحون»(115) در حالى که در تزکیه نفس و خودسازى، رستگارى قطعى است. «قد افلح من زکّاها»
تزکیه نفس، شامل دورى از عقائد و اخلاقیات و رفتارهاى ناپسند و کسب عقائد و اخلاقیات و کردارهاى پسندیده است.
در سوره شعراء، آیه 155 «لها شرب و لکم شرب یوم معلوم» و سوره قمر، آیه 28 «نبّئهم انّ الماء قسمة بینهم کلّ شرب محتضر» مى‌خوانیم: آب قریه یک روز سهم مردم و یک سهم روز شتر است و هر کدام در روز خود بهره گیرند و کسى مزاحم ناقه نشود که به عذاب بزرگ گرفتار خواهد شد.
در قرآن، چهل مرتبه ماده فلاح به کار رفته که از بررسى آنها معلوم مى‌شود رستگارى شامل چه گروه‌هایى مى‌شود و چه گروه‌هایى از رسیدن به آن محرومند، همچون مجرمان که مى‌فرماید: «لا یفلح المجرمون»(116)
«خاب» از مصدر «خیبة» به معناى به هدف نرسیدن است.
«دسّ» به معناى پنهان کردن و تعبیر قرآن درباره‌ى زنده به گور کردن دختران چنین است: «یدسّه فى التراب» آرى خلافکار، به خاطر شرمندگى رویى براى جلوه در جامعه ندارد و سعى مى‌کند عیب‌ها و خلافکارى‌هاى خود را پنهان کند. کلمه «دسیسه» نیز به کار زشتى گفته مى‌شود که آن را پنهان مى‌کنند.
«دَمدم» عذاب شکننده و فراگیر است که عذاب شده را قطعه قطعه و پراکنده مى‌کند.
منظور از «سوّاها» یا قلع و قمع ساختمان‌ها است که با خاک یکسان شد و یا خود مردم که با خاک یکسان شدند.
یک فرد تزکیه شده مى‌تواند منشأ تحول در جامعه شود و به جامعه رشد و شجاعت و شخصیّت و معرفت و وحدت دهد، چنانکه یک نفر تزکیه نشده براى رسیدن به هوسهاى خود امت‌هایى را به فساد و نابودى و سقوط مى‌کشاند.
در قرآن، براى رستگارى انسانها دو عامل مطرح شده است: یکى ایمان و دیگرى تزکیه. «قد افلح من زکاها»، «قد افلح المؤمنون»
بنابراین حقیقت ایمان و تزکیه یکى است و هر کس مى‌خواهد خودسازى کند، باید مؤمن واقعى باشد. آرى مؤمن واقعى کسى است که خود را تزکیه کند و تزکیه شده واقعى، کسى است که ایمان داشته باشد و احکام و تکالیف دینى را به دقت انجام دهد که در آغاز سوره مؤمنون آمده است.
حضرت على علیه السلام در کوفه روى منبر فرمود: شتر صالح را یکى پى کرد ولى خداوند همه را عذاب کرد چون هم راضى بودند و سپس به این آیه اشاره کرد.(117)
پیام‌ها:
1- سوگند به خورشید و ماه و شب و روز و زمین و آسمان و روح انسان که سعادت انسان در گرو رشد معنوى است نه زندگى مادّى. «والشمس... قد افلح من زکّاها»
2- اگر نفس را رها کنیم، انسان را به سقوط مى‌کشاند. لذا نفس را باید کنترل کرد. «زکّاها»
3- تزکیه و خودسازى، محروم کردن نیست، رشد دادن است.«زکّاها»
4- هر کس نفس خود را در لابلاى عادات و رسوم و پندارها مخفى کند و غافلانه دنبال تأمین خواسته‌هاى نفسانى رود، محرومیّت بزرگى خواهد داشت. «قد خاب من دساها»
5 - طغیان و گناه، مقدّمه کفر و تکذیب است. «کذّبت ثمود بطغواها» («تقوا» یعنى پاکى و «طغوى» یعنى طغیان در گناه)
6- در شیوه تبلیغ، بعد از بیان اصول کلّى، نمونه‌هایى نقل کنید. «قد خاب... کذّبت ثمود»
7- شکستن قداست‌ها نشانه شقاوت است و هر چه قداست بیشتر باشد، شکستن آن قساوت بیشترى مى‌خواهد. «اشقى»
8 - اگر انسان به فکر تزکیه نباشد، در ابتدا پیروى از نفس را مخفیانه انجام مى‌دهد «دسّاها» و سپس علنى. «اذ انبعث اشقاها»
9- در انجام کار بد، آن کس که شقى‌تر است زودتر تحریک مى‌پذیرد. «انبعث اشقاها»(118)
10- هر چه به خدا منسوب باشد، مقدّس است و باید مورد احترام قرار گیرد و اهانت به آن، کیفر الهى را به دنبال دارد. «ناقة اللّه، فعقروها، فدمدم»
11- زدودن علف‌هاى هرز کافى نیست، بارور کردن هم لازم است. («زکّاها» به معناى رشد است.)
12- به کامیابى‌هاى زودگذر نفس مغرور نشوید که عاقبتش محرومیّت است. «و قد خاب» (کلمه «خاب» یعنى محروم شد و به آنچه مى‌خواست نرسید.)
13- هر کس به گناه دیگرى راضى باشد شریک جرم است. شتر را یک نفر کشت ولى قرآن مى‌فرماید: جمعى آن را کشتند. «فعقروها»
14- خداوند بر هر چیز مسلط است و از نابود کردن ستمگران هیچ پروائى ندارد. «ولا یخاف عقباها»
15- رضایت و تشویق و تحریک به گناه نیز گناه است. «انبعث اشقاها... بذنبهم»
16- کیفرهاى الهى جلوه‌اى از ربوبیّت اوست. (مربّى باید موانع تربیت را برطرف سازد.) «فدمدم علیهم ربّهم»
17- قهر الهى در دنیا نیز سخت است. «فدمدم علیهم ربّهم بذنبهم فسوّاها»
«والحمد للّه ربّ العالمین»
113) تفسیر نمونه.
114) تفسیر نور الثقلین.
115) حج، 77.
116) یونس، 17.
117) نهج البلاغه، خطبه 20.
118) بعثَ» یعنى برانگیخت و «انبعثَ» یعنى برانگیخته شد.
منبع http://gharaati.ir/show.php?page=books&book=87&pages=14
