راههای مبارزه با فشارهای روانی از منظر قرآن

فشار روانى یکى از رایج‏ترین بیماریهاى زمان معاصر است، به‏گونه‏اى که طبق برآورد کارشناسان سازمان بهداشت جهانى حدود شش درصد کلّ جمعیّت جهان از بیماریهاى روانى رنج مى‏برند و شروع هشتاد درصد از بیماریهاى جسمى با فشار روانى همراه بوده است. روان‏شناسان راهکارهایى را براى مقابله با فشار روانى مطرح نموده‏اند و اسلام نیز در طى قرون متمادى موفّق شده است میلیونها نفر را در مناطق مختلف جغرافیایى و از نژادهاى گوناگون به خود جذب کند و با تغییر سبک زندگى آنها، براى زندگى اجتماعى و فردى آنان قوانین مطلوبى وضع نماید. بى‏شک دین مبین اسلام از روشهایى تبعیّت نموده که حتّى اگر عنوان سازمان و نظام روان‏شناسى بدان ندهیم، داراى یک دستگاه روان‏شناسى مخصوص به خود است که خاستگاه نخستین آن قرآن کریم است. لذا توجّه به قرآن در ریشه‏کنى این نوع بیماریها مى‏تواند به عنوان مؤثرترین شیوه به شمار آید و این خود بُعدى فراگیر از عظمت قرآن کریم، اعجاز و اثرگذارى آن در امور خدماتى و درمانى را نمایان مى‏سازد(1).
امید است راهکارها و شیوه‏هاى بررسى شده در این مقاله زمینه‏ساز تحقیقات بیشترى در این مسائل بوده، باعث اُنس بیشتر با قرآن کریم گردد.

بازگشت به فطرت
اوّلین مسئله و نخستین شیوه مقابله با فشارهاى روانى از نظر قرآن کریم، بازگشت به فطرت است که اساس آرامش روانى مى‏باشد. فطرت، اصلى واقعى، طبیعى و جهانشمول است که مربوط به انسان و زمان و مکانى خاص نیست، بلکه مرتبط به همه انسانهاست. از دیدگاه قرآن، انحرافات روانى ریشه در انحراف از فطرت دارد؛ از این رو بازگشت به فطرت در بهداشت روانى از نظر اسلام مورد عنایت قرار گرفته است و در آن مباحث ذیل قابل بررسى است:
مدار فطرت و شهوت؛ جریان فطرت؛ فطرت راه انحصارى آرامش روانى؛ پیامدهاى خروج از فطرت؛ جهاد اکبر (کنترل شهوات).
در این نوشتار به بررسى برخى از مسائل یاد شده که ارتباط بیشترى با موضوع دارند مى‏پردازیم.

الف ـ مدار فطرت و شهوت

در مکتب اسلام، از سیر صعودى و تکاملى به سوى نفس مطمئنه، به جریان عقل‏مدارى یا فطرت و قلب سلیم، و از سیر نزولى و حرکت به طرف نفس امّاره، به جریان شهوت و قلب مریض یا هواى نفس تعبیر مى‏شود و میان این دو جریان، نوعى تضاد و تصادم تا پایان عمر وجود دارد. در هر صورت، هیچ یک از جریانهاى مذکور به کلّى از بین نمى‏رود، بلکه گاه تضعیف مى‏گردد و با تغییر وضع ممکن است در موقعیّت مناسب، مجددا رشد یابد. باید توجّه داشت که هر کدام از دو جریان، در تمام عمر انسان به مقتضاى خود عمل مى‏نماید و تنها قدرت و ضعف هر یک و میزان هماهنگى عقل و اراده بین آنها، موجب بروز آثار مختلف روانى و اخلاقى مى‏گردد. مى‏توان با این اظهارات، عقل را همچون صاحب‏خانه‏اى فرض کرد که چون خانه را از آنِ خویش مى‏پندارد و طبق قوانین فطرت آن را به دست آورده است، با آرامش و آسایش در آن مى‏خوابد و هواى نفس مانند دزدى است که قصد دستبرد و تسلّط بر خانه را دارد و همواره مترصّد فرصتى است تا به هدف خود برسد. بر این اساس امام صادق علیه‏السلام مى‏فرماید:
«الهوى یقظان و العقل نائم»(2).
هواى [نفس] همواره بیدار، ولى عقل در خواب است.
امام على علیه‏السلام نیز در حالى که بین مبادى عقل و شهوت مقایسه مى‏کند، در توضیح آنها چنین مى‏فرماید:
«الا و انّ الخطایا خیل شمس حُمل علیها اهلها و خلعت لجمها الا و ان التقوى مطایا ذلل حُمِلَ علیها اهلها و اعطوا اَزمتها»(3).
خطایا که همان شهوت است همچون اسب سرکشى است که سوارکار بر آن نشسته و افسارش از اختیار وى خارج شده و تقوا (عقل) همانند مرکبى آرام و مطیع است که سوارکار بر آن نشسته و زمامش به او سپرده شده است.
بدین‏سان فطرت، جزء سرشت انسان و امرى تکوینى بوده، مشتمل بر امور انسانى و ماوراى حیوانى است و براى اوّلین بار در قرآن، به عنوان یک جریان روانى ثابت و مشترک مورد تأکید قرار گرفته است(4):
خداوند به هستى نعمت وجود بخشید و به راه کمالشان هدایت کرد(5)؛ هر چیز را قدر و اندازه داد و به کمال هدایت نمود(6)؛ به انسان آنچه را نمى‏دانست الهام کرد و آموخت(7) و راه کمال و هدایت را بر او سهل و آسان ساخت(8).
در این مسیر، راه هدایت و ضلالت براى همگان باز است، چنان که مى‏فرماید:
«کُلاًّ نُّمِدُّ هآؤُلاَآءِ وَ هآؤُلاَآءِ»(9)
ما به هر دو فرقه از دنیاطلبان و آخرت‏طلبان به لطف خود مدد مى‏رسانیم.
نیز در آیه دیگر مى‏فرماید:
«فَاَقِمْ وَجْهَکَ لِلدّینِ حَنیفًا فِطْرَتَ اللّهِ الَّتى فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا لاَ تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللّهِ ذلِکَ الدّینُ الْقَیِّمُ وَ لکِنَّ اَکْثَرَ النَّاسِ لاَ یَعْلَمُونَ * مُنیبینَ اِلَیْهِ وَ اتَّقُوهُ وَ اَقیمُوا الصَّلوةَ وَ لاَ تَکُونُوا مِنَ الْمُشْرِکین»(10).
آرى، زمانى که انسان از فطرت منحرف شد و تقواى دینى را مراعات ننمود، تعادل قواى داخلى او یعنى شهوت، غضب، محبّت و کراهت به هم مى‏خورد و عملکرد قواى ادراکى وى مختل مى‏گردد(11).
از دین فطرت یا حنیف در قرآن به دین ابراهیمى یاد شده و پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله نیز بر آن آیین بود(12).
بر اساس بینش قرآن، خروج از فطرت و انحراف از دین حنیف ابراهیمى، نوعى بیمارى روانى به شمار مى‏آید:
«وَ مَنْ یَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ اِبْرهیمَ اِلاَّ مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ»(13).
چه کسى جز افراد سفیه و نادان، از آیین ابراهیم، روى‏گردان خواهد شد.
علاّمه طباطبایى اعراض از ملّت ابراهیم را از حماقت نفس و تمیز ندادن ضرر و نفع خویش دانسته است(14).

ب ـ فطرت، راه انحصارى آرامش روانى
از نظر بهداشت روانى، تنها تکیه بر یک یا چند دستور الهى کافى نیست، بلکه انسان موظّف است براى رشد خود، تمام آموزشهاى الهى را به کار برد(15). در قرآن کریم از این مدار به صراط مستقیم تعبیر شده است(16) که همان راه مشترک فطرت، عقل و شرع است. انسان ابتدا باید بصیرت داشته باشد تا از طریق مستقیم (صراط مستقیم) منحرف نشود(17)؛ زیرا رفتن از راههاى دیگر به گمراهى مى‏انجامد و راه راست راه میانه و معتدل است(18). مجموعه آموزشهاى قرآن کریم، به عنوان «ذکراللّه‏» مطرح شده‏اند، که توجّه و کاربرد آنها، موجب آرامش، اطمینان روانى و ایجاد ظرفیّت گسترده روانى و دستیابى به رشد و قرب الهى مى‏گردد(19).
در مقابل این طریق، انحراف از فطرت باعث دلتنگى است، گویا شخص مى‏خواهد بلندپروازى نموده، از زمین تا فراز آسمان صعود کند(20).
اینجاست که قرآن کریم مى‏فرماید:
«انسانها در خسارت و زیانکارى هستند مگر اینکه به خدا ایمان آورده، عمل صالح به جا آورند و به درستى (حق) و پایدارى (صبر) در دین همدیگر را سفارش کنند»(21).
از این رو باید گفت: اگر بتوان سیستمهاى ارتباطى و فعّالیّت انسان را در فعل و انفعالات روانى خود با محیط خویش، به صورت مدارهایى نشان داد، مدارهاى زیر قابل طرح هستند:
1ـ مدار ارتباطى انسان با خدا؛
2ـ مدار ارتباطى انسان با خود؛
3ـ مدار ارتباطى انسان با خانواده؛
4ـ مدار اجتماعى انسان که همان ارتباط آدمى با اجتماع است؛
5ـ مدار انسان با طبیعت (مدارى که به روابط انسان با طبیعت مرتبط مى‏باشد).
تمام مدارهاى مذکور در اسلام هنگامى مى‏توانند ارتباط و فعّالیّت انسان را در محیط خویشتن و با آن مفید گردانند و در فعل و انفعالات روانى او تأثیرات مطلوبى بر جاى گذارند که بر محور و جهت قرب به سوى خداوند متعال بوده، به گونه‏اى پایه‏ریزى شوند که به زندگى بشر رنگ الهى بدهند: «صِبْغَةَ اللّه‏ِ وَ مَنْ اَحْسَنُ مِنَ اللّه‏ِ صِبْغَةً وَ نَحْنُ لَهُ عَابِدُونَ»(22).

ج ـ پیامدهاى خروج از فطرت
انسان خارج شده از مدار فطرت به سان عنکبوتى است که با تنیدن تار به دور خویش، هر چه فعّالیتش بیشتر شود اضطرابش فزون‏تر خواهد شد(23). بر همین اساس قلب او محجوب، نفسش معیوب و روانش مخدوش گشته، داراى عقلى مغلوب و هوایى غالب مى‏گردد(24). بیماریهاى چنین انسانى به صورتهاى ذیل است:

1ـ زنگار قلب
امام صادق علیه‏السلام فرمود:
«انسان به واسطه معصیت، نقطه‏هاى سیاهى در قلب سفید خویش ایجاد مى‏کند و با ادامه دادن، وقتى همه صفحه سفید قلب سیاه شد، دچار زنگ‏زدگى قلب مى‏شود، آن‏گونه که خداوند در قرآن فرمود:
«این حرفها بهانه است، علّت اصلى این است که بر اثر اعمال زشتشان دلهایشان زنگار گرفته است»(25).

2ـ حجاب قلب
حجاب قلب مانع از دیدن واقعى اشیاست. چنین انسانى از دیدن حقایق محروم شده(26)، به آشفتگیهاى روانى دچار مى‏شود. چشم سرش باز، ولى چشم دلش نابیناست(27) و بر قلب او نیز مهر زده شده، همانند کر و لالها از درک عمیق بى‏بهره مى‏گردد(28).

3ـ ترس شدید
بشر خارج شده از فطرت مانند کسى است که در تاریکى رعد و برق سرانگشت خویش را از بیم مرگ در گوشش نهد تا مبادا از شدت صاعقه بمیرد(29) و او دچار حیرت مى‏گردد، مانند انسانهایى که ترس در دلشان لانه کرده، بر جنگ با دیگران جمع نمى‏شوند مگر با دشمنى، مکر و حیله و جاسوسى(30)، به طورى که کارزار بین خودشان نیز سخت است. شما آنها را جمع و متّحد گمان مى‏کنید، ولى قلوبشان سخت پراکنده و از هم دور است(31). ایشان داراى ظاهرى آراسته و شگفت‏انگیزند، ولى در باطن همانند چوب خشک تکیه بر دیوارند که هر صدایى بشنوند، مى‏پندارند به ضرر آنان است(32).

د ـ کنترل جریان شهوت (جهاد اکبر)
پیامبر اکرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بهترین راه شکوفایى فطرت در نهاد آدمى و تثبیت آرامش روانى را کنترل جریان شهوت و هواى نفس و آن را به مثابه جهاد اکبر در مقابل جنگ با کفّار مى‏داند(33). برخى از روشهاى کنترل شهوت عبارت‏اند از:
1ـ صبر و مقاومت در برابر شهوات(34)؛ 2ـ خوار شمردن شهوت به وسیله تقویت عقل(35)؛ 3ـ فراموش کردن شهوات با ایجاد شوق به بهشت(36)؛ 4ـ غلبه بر تمایلات شهوانى قبل از نیرومند شدن آنها(37)؛ 5ـ توجّه به کرامت نفس؛ 6ـ سعى در دستیابى به خواسته شهوانى از راه حلال.

تحلیل فشار روانى به وسیله خود
براى تحلیل فشار روانى به وسیله خود در قرآن کریم راهکارهایى مطرح گردیده است:
خداوند بر انسان ناظر است و رویدادها تصادفى نیستند(38).
در اسلام مبدأ حرکت و انرژى از آنِ خداست(39).
مبدأ ربوبیت جهان و جهانیان اوست(40).
تفهیم این نکته که اموال و اولاد(41)، خیر و شرّ(42)، و حیات و مرگ(43) همه ابزار آزمون الهى هستند.
با این زمینه‏هاست که مؤمن در برابر مصیبت اظهار مى‏دارد: «اِنَّا لِلَّهِ و اِنَّا اِلَیهِ رَاجِعُونَ»(44) و مى‏داند هر کجا که باشد خداوند با اوست(45) و از رگ گردن آدمى به او نزدیک‏تر است(46).
همچنین درست است که آمى اختیار دارد، ولى مشیّت الهى بر جهان حاکم است(47). پس مؤمنان باید به جاى اضطراب و فشار روانى، به خداوند توکّل کنند و بدانند تصمیمهاى بشرى تا به تقدیر الهى نرسد عملى نخواهد شد(48).
با توجّه به راهبردهاى مذکور، انسان درمى‏یابد که:
1ـ گر چه زندگى نوعى میدان مسابقه است، ولى بجز علل عادى، راههاى دیگرى نیز ممکن است براى انسان گشوده شود.
2ـ هر انسان خود را در محضر خدا مى‏بیند و مى‏داند که «عالم محضر خداست و نباید در محضر خدا معصیت نماید»، پس خود را کنترل مى‏کند.
3ـ در مقابل بلاها صبور بوده، احساس شکست نخواهد کرد.
4ـ انسان مى‏فهمد که نقشه‏هاى وى صددرصد پیاده نخواهد شد و در موقع شکست احساس اضطراب و ناآرامى نمى‏کند، لذا خود را مکلّف به وظیفه مى‏بیند نه رسیدن به نتیجه(49).
5ـ از طریق ایجاد توکّل نوعى سرپرستى خداوند را در زندگى خویش حاکم نموده، شکست را احساس نخواهد نمود(50).

استراحت و خواب
یکى دیگر از راههاى مبارزه با فشار روانى از دیدگاه قرآن، استراحت و خواب مى‏باشد که عامل مهمّى براى ایجاد آرامش روانى است. طبق یافته‏هاى دانش پزشکى خواب در شب اثربخش‏تر است، ولى براى رسیدن به خواب مؤثّر نباید به خواب شب اکتفا کرد، چرا که از آیات الهى خواب شب و روزتان است(51). همچنین قرآن کریم خواب را وسیله آسایش معرّفى نموده، آنجا که مى‏فرماید:
«هُوَ الَّذى جَعَلَ لَکُمُ الَّیْلَ لِتَسْکُنُوا فیهِ وَ النَّهَارَ مُبْصِرًا»(52).
او خداوندى است که براى شما شب را قرار داد تا در آن بیارامید و روز را روشن [گردانید].
در آیه دیگرى آمده است:
«وَ جَعَلْنَا نَوْمَکُمْ سُبَاتًا * وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِبَاسا»(53).
خواب را براى شما (مایه) قوام حیات و استراحت قرار دادیم و پرده سیاه شب را به مثابه لباس (مایه استراحت).
خواب عامل درمان اضطراب و ترس و رنج شدید مى‏باشد؛ زیرا سلّولهاى بدن، پس از خواب و استراحت، شادابى جدید خود را باز مى‏یابند و مشکلات را در شرایط نشاط حل مى‏کنند و از اضطراب و استرس درونى مى‏کاهند(54).

نظام حمایتى خانواده
یکى از راههاى مؤثّر و مورد نظر قرآن کریم در کاهش فشار روانى نظام خانواده است؛ زیرا خانواده یکى از ارکان آرامش در جامعه و مهم‏ترین منبع حمایت عاطفى در لحظات و مواقع فشار روانى است. تعبیر قرآن کریم در این باب بسیار جالب توجه و آموزنده است:
«وَ مِنْ ایَاتِهِ اَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ اَنفُسِکُمْ اَزْوَاجًا لِتَسْکُنُوآ اِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً»(55)
این آیه آشکارا مى‏رساند کانون خانواده براى سکونت و آرامش است، و مسلمانان به ویژه دو همسر باید این توصیه را از آفریدگار حکیم به جان بپذیرند و براى مسائل و اختلاف سلیقه‏هاى جزئى «سکون» را به «تلاطم» و «تضاد» تبدیل نکنند. مهم‏تر اینکه بدانند و باور کنند که زوج مسلمان باید مودّت و محبت بینشان حاکم باشد، تا نه تنها تحت تأثیر فشارهاى روانى قرار نگیرند، بلکه چنان‏که در آیه آمده، رحمت الهى شامل حال آنان و فرزندانشان شود. روان‏شناسان با استناد به آیات مُبین قرآنى معتقدند که نظام حمایتى خانواده به شیوه‏هاى ذیل مى‏تواند در فشار و اضطراب روانى بسیار مؤثّر باشد:
1ـ شناخت و کنترل اعضاى خانواده: بهترین نمونه آن در قرآن شناخت حضرت یعقوب علیه‏السلام از حسد فرزندان خویش است، از این رو به حضرت یوسف علیه‏السلام سفارش مى‏کند:
«لاَ تَقْصُصْ رُءْیَاکَ عَلىآ اِخْوَتِکَ فَیَکیدُوا لَکَ کَیْدًا»(56)
زنهار، خواب خود را بر برادرانت حکایت مکن که براى تو نیرنگى مى‏اندیشند.
2ـ حمایت از پدر و مادر و احترام به آنها: در چند آیه از قرآن کریم، پدر و مادر به عنوان استوانه‏هاى زندگى و خانواده معرّفى شده‏اند؛ از جمله:
«وَ قَضى رَبُّکَ اَلاَ تَعْبُدُوآ اِلاَّآ اِیَّاهُ وَبِالْوَالِدَیْنِ اِحْسَانًا»(57)
خداى تو حکم فرموده جز او هیچ کس را نپرستید و به پدر و مادر نیکى کنید.
3ـ حمایت از اعضاى خانواده: نمونه آن در قرآن، عفو حضرت یوسف علیه‏السلام است که پس از جفا و تهمت و ستم برادرانش گفت: «امروز خجل و متأثّر نباشید که من شما را عفو کردم»(58).

به وضع موجود نگریستن
یکى از زمینه‏ها و راههاى مهمّ کاهش فشار روانى و مبارزه جدّى با آن، به وضع موجود نگریستن است. قرآن کریم با آیات «وَ عَسى اَنْ تَکرَهُوا شَیئا وَ هُوَ خَیرٌ لَّکُمْ»(59) و «فَعَسى اَنْ تَکْرَهُوا شَیئا وَ یَجْعَلَ اللّه‏ُ فیهِ خَیْرا کَثیرا»(60) به وضوح نگاه محدود به وضع فعلى و اینکه انسان تمام خیر و شرّ را در آن بداند، رد مى‏کند.
در فقه اسلامى هم قاعده‏اى هست معروف به قاعده میسور که همان نگریستن به وضع موجود است؛ بدین معنى که انسان باید به دنبال تکلیف و وظیفه کنونى خود باشد؛ زیرا با ناآرامى چیزى حل نمى‏شود(61).
از حضرت على علیه‏السلام نقل شده است که فرمود: «المیسور لا یَسقُط بالمعسور»؛ مقدار ممکن تکلیف به واسطه جنبه‏هاى مشکل آن ساقط نمى‏گردد(62).
این اصل، نشانه آن است که اگر براى انسان، در زندگى به هر دلیلى مانع و مشکلى پیش آید، براى رفع اضطراب و فشار روحى و رسیدن به آرامش روانى باید دست به کار شده، با انطباق با وضع موجود و موقعیّت جدید، اضطراب را کاهش دهد. در حقیقت، پیام مهم این اصل عبارت از انعطاف‏پذیرى انسان در برنامه‏ریزى زندگى، جهت کاستن از فشار روانى و حرکت در مسیر زندگى طبیعى و بازگشت به حالت طبیعى است(63).

بیان هیجانها و توسل به نیایش و دعا
نیایش در تسکین و آرام‏بخشى انسان اثرى اعجاب‏انگیز دارد و بیان هیجانها، اعتراف و دعا به مثابه شیوه‏هاى برون‏ریزى مطرح هستند؛ علاوه بر اینکه از روح حق‏شناسى نیز حکایت دارند و مسیرى صحیح و مطلوب براى صیقل دادن دل با ذکر خدا به شمار مى‏آیند؛ چنان که فرمود:
«... اَلاَ بِذِکْرِ اللّه‏ِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»
آگاه باشید که با یاد خدا فقط دلها آرام مى‏گیرد (تنها یاد خدا آرامبخش دلهاست)(64).
انسان علاوه بر ذکر زبانى، با ذکر قلبى و با تمام وجود نیز باید متوجّه عظمت خداى متعال باشد و احساس نماید که هر لحظه در محضر خداست.
یکى از راههاى تداوم ذکر خدا در نهاد انسان، تلاوت دائمى قرآن و گوش فرادادن به آواى دلنشین آن است؛ زیرا انسان را از خاک و جهان مادى به مبدأ بى‏چون متّصل مى‏سازد و هنگامى که دریچه دل با یاد خدا و قرائت آیات الهى و استماع به آنها باز شد، شیرینى صبر را مى‏چشد، احساس فرومایگى از پناه بردن به غیر خدا مى‏کند و نفس او نه تنها حالت رضا مى‏یابد، بلکه جمال و زیبایى خدا را در توکّل به ساحت مقدّس او مى‏بیند. از لحاظ جسمانى نیز علائم فیزیولوژیکى ناشى از اضطراب و فشارهاى روانى در درون کاهش مى‏یابد(65).
انسان وقتى در حالت دعا به یاد خدا باشد، احساس مى‏کند که خداوند هم به یاد اوست(66). و اگر از یاد خدا اعراض کند، زندگى را سخت مى‏بیند و خود را در تنگاتنگ حوادث و مصیبتهاى نابهنجار مشاهده مى‏نماید، چنان‏که فرمود:
«وَ مَنْ اَعْرَضَ عَنْ ذِکرِى فَاِنَّ لَهُ مَعیشَةً ضَنْکًا»(67).
انسان با ذکر و یاد خدا، به جاى سرگرم شدن به هوسها، به حالت رضایت درون مى‏رسد، وقتى دچار معصیت شد، احساس گناه مى‏کند، با یاد خدا این احساس به او دست مى‏دهد که خدا او را مى‏بخشاید و پناهگاهى در اختیار دارد(68). بر همین اساس مى‏توان گفت: نماز انسان را از نادرستیها و زشتیها نهى مى‏کند و یاد خدا از هر ذکرى بالاتر است(69).
ذکر دسته جمعى نیز تصمیم و اراده انسانى را تقویت نموده، موجب مى‏شود که آدمى در کنار همنوعان مؤمن خود، احساس تنهایى ننماید. تسبیح و ذکر خدا پس از نماز و دعاى دسته جمعى هم نوعى آرامش‏بخشى به مؤمنان است(70).
بر اساس بینش قرآن، عامل افزایش اضطرابهاى روانى و فشارهاى سرسام‏آور روحى، اعراض از ذکر خداست؛ زیرا موجب هم‏نشین شدن با شیطان و ابتلا به وسوسه‏هاى بى‏حد و حصر او مى‏گردد(71). آدمى نیز با این حال، در همین حیات دنیوى خود را محدود نموده و هدف دیگرى جز آن نخواهد داشت(72)

فراتر از زنده ماندن(انسان در جست و جوى معنى)
ویکتور فرانکل روان شناس اروپایى مى‏گوید: انسانى که چرایى دارد، مى‏تواند هر چگونه‏اى را تحمّل کند، وى سپس گامهاى نُه‏گانه‏اى را براى تحمّل فشار روانى مطرح مى‏کند(73).
قرآن کریم نیز در این مسیر چهره‏هایى مصمّم و شکست‏ناپذیر از پیامبران و اولیاى الهى ترسیم مى‏کند که تندباد حوادث نه تنها آنها را از پاى درنمى‏آورد، بلکه ایشان را مصمّم‏تر مى‏سازد(74).
به عنوان نمونه به پیامبرش مى‏فرماید:
«فَاصْبِرْ کَمَا صَبَرَ اُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ»(75).
اى رسول ما! تو هم مانند پیامبران اولوالعزم صبور باش و بر امّت بر عذاب تعجیل مکن.
سپس سفارش مى‏کند: در مقابل سخنان تهمت‏انگیزشان مقاومت داشته باش(76).
انسان مؤمن از نقصان خیر و ثواب و از احاطه رنج و خوف بر خود بیمناک نیست(77). اصولاً اولیاى خداوند هیچ ترس و اندوهى به دل خود راه نمى‏دهند(78). ایشان در حالت ایستاده، نشسته و خفته متفکّرانه و در حال خضوع مى‏گویند: ما از خداییم و به سوى خدا باز مى‏گردیم(79).
تفاوت اساسى دیدگاه مادى و الهى نیز بر همین مبناست که در دیدگاه الهى اگر انسان در این جهان مادى به خواسته‏هاى خود نرسید و دست نیافت، در عالم معنى و در سراى آخرت جبران خواهد شد، ولى بر اساس بینش مادى که به خدا و عالم معنى و آخرت ایمان ندارند، از عنصر جبران خبرى نیست، لذا در هنگام مواجه شدن با مشکلات، بیشتر دچار فشار روانى و یأس از زندگى شده، چه بسا تن به خودکشى مى‏دهند. پس در مسئله هدفدارى و جست و جوى معنى، مى‏توان گفت که مؤمن در زندگى خود متوقّف نمى‏شود و در هر شرایطى انعطاف‏پذیر بوده روحیّه خود را بر محیط منطبق مى‏سازد؛ زیرا زندگى کنونى خود را مقدّمه زندگى جاودانه بهشت و رسیدن به رضوان الهى مى‏داند(80).

اعتقاد راسخ به قضا و قدر و تصادقى نبودن رویدادها
یکى از راهکارهاى مهمّ مبارزه با فشار روانى از دیدگاه قرآن کریم، اعتقاد به اصل قضا و قدر است؛ یعنى امور جهان تصادفى نیست و تحت نظارت و تدبیر خداوند انجام مى‏پذیرد. بر این اساس، یک مسلمان، در حالى که معتقد به جبر نیست و از زیر بار مسئولیت شانه خالى نمى‏کند، به عنوان توحید افعالى، مبدأ هر حرکت و انرژى را از خداوند مى‏داند(81) و خداوند را مربّى جهان و جهانیان مى‏شناسد.
به هر حال فواید مهمّ اعتقاد به این اصل والا و عظیم در کاهش و یا زدودن فشار روانى و اضطرابهاى ناشى از آن را مى‏توان چنین برشمرد:
1ـ حکیمانه دیدن نظام جهان: کسى که به حاکمیت تقدیر خداوند حکیم بر کلّ جهان معتقد است، نظام جهان را نظامى حکیمانه مى‏یابد؛ نظامى که مبتنى بر حساب دقیق بوده، در مجموع، متوجّه مصالح عالى است. چنین بینش و اعتقادى موجب مى‏شود که انسان تنها به اندیشه و تدبیر خویش متّکى نبوده، هر کارى را که مى‏کند به مشیّت الهى ارجاع دهد(82).
2ـ اعتقاد به علل معنوى و مأیوس نشدن از نارسایى علل مادى: از نتایج مهمّ چنین باورى در سایه عقیده به قضا و قدر الهى آن است که انسان با مشاهده نارسایى عوامل ظاهرى، دچار یأس و نومیدى نمى‏شود، بلکه روح امید همواره در او زنده مى‏ماند. چنین شخصى هیچ وقت احساس شکست نمى‏کند، چرا که همیشه در انتظار یکى از دو نیکى است؛ پیروزى یا شهادت(83).
3ـ جلوگیرى از حزن و سرخوردگى: با اعتقاد به قضا و قدر الهى، انسان در لابلاى همه امور دست خدا را مى‏بیند؛ لذا تحمّل سختیهاى زندگى بر او آسان شده، در برابر حوادث ناگوار خود را نمى‏بازد و هر مصیبتى را به اذن پروردگار مى‏داند. همیشه شعار وى نیز این است:
«اِنَّا لِلَّهِ وَ اِنَّا اِلَیهِ رَاجِعُونَ»(84).
چنین فردى احساس مى‏کند که هیچ گاه راه به رویش بسته نیست، حتّى اگر در این جهان از رنج و فشار نجات نیافت، مى‏داند که قیامت خانه ثواب است(85). او هرگز اجازه نمى‏دهد که بى‏تابى و بى‏قرارى ـ که از آثار ضعف روحى و فشارهاى روانى ناگوار است ـ بر او چیره شود. به تعبیر زیباى مولا على علیه‏السلام :
«تذلّ الامور للمقادیر، حتّى یکون الحتف فى التّدبیر»(86).
کارها پیرو قضا و قدر و تدبیر الهى است، به طورى که گاهى تباهى و مرگ انسان در تدبیر و هوشیارى اوست.
4ـ جلوگیرى از غرور و سرمستى: اعتقاد به قضا و قدر الهى و تصادفى نبودن امور سبب مى‏شود که انسان از خوشیها و شادیهاى زندگى سرمست نشده، به موفّقیّت و کامیابیها مغرور نگردد. کسى که در برابر سختیها خود را مى‏بازد، غالبا در برابر پیروزیها نیز سرمست و مغرور مى‏شود؛ زیرا توفیقات را به خود نسبت داده، بر خویشتن مى‏بالد، امّا کسى که موفّقیّتها را نعمت خدا مى‏داند و فضل و احسان او در حقّ خود مى‏شمرد، دستخوش غرور نمى‏شود، بلکه از راه حق‏شناسى و شکرگزارى بر خضوع او افزوده مى‏شود تا آنجا که حتّى ناکامیهاى ظاهرى را هم وسیله‏اى براى خیر و پیشرفتهاى دیگر مى‏داند(87).

اصل توکّل و اعتقاد به آن
یکى دیگر از راههاى سودمند و نتیجه‏بخش غلبه بر فشارهاى روانى باور به «توکّل» است که بر اساس اعتقاد راسخ به قضا و قدر الهى و توحید افعالى در آدمى شکل مى‏گیرد. توکّل اعتماد به خداست و بدین معنى است که انسان در پیمودن راه حق تزلزل به خود راه ندهد، تنها به تدبیر خود متّکى و مغرور نباشد و بداند که اگر در زندگى هدفى صحیح و خداپسندانه برگزیند و فعّالیّت خود را متوجّه آن کند و نتیجه کار خود را به خدا وا گذارد، خداوند او را تحت حمایت خود قرار مى‏دهد؛ لذا در این صورت نه تنها احساس فشار روحى و استرسهاى روانى نمى‏کند، بلکه تقدیر الهى را در امور خود در نظر گرفته، آن را نوعى مصلحت‏اندیشى و خیرخواهى خداوند براى خویشتن مى‏داند و همیشه ندا مى‏دهد:
«اُفَوِّضُ اَمْرىآ اِلَى اللّهِ اِنَّ اللّهَ بَصیرٌ بِالْعِبَادِ»(88).
با این وصف، دانستن این نکته هم ضرورى است که توکّل به معناى این نیست که بشر تماشاگر باشد و تمام امور را به این اصل ارجاع دهد؛ زیرا هر کسى به میزان سعى خود بهره مى‏برد(89) و درست است که انسان موجودى مختار است، ولى اختیار او در طبیعت و تاریخ در مسیر سنّت الهى است و سنّت خداوندى تبدیل و تغییرناپذیر است(90).

ایجاد تحوّل روحى و تکیه‏گاه معنوى ایمان
از جمله روشها و راههاى مقابله با فشار روانى ایجاد تحوّل روحى و تکیه‏گاه معنوىِ ایمان یا اخلاق مذهبى است؛ زیرا انسان به واسطه احساس ایمان به خدا و بازگشت به خویش، قدرتى فوق تصوّر مى‏یابد. تحلیل روانى ایمان چنین است: کسى که به خداوند ایمان دارد احساس مى‏کند تکیه‏گاهى محکم دارد و همه امورش تحت نظارت خداوند است و تمام عوامل سلب آرامش را پشت سر مى‏گذارد؛ زیرا روزى‏دهنده و صاحب قوّت را خداوند مى‏داند(91). همچنین احساس مى‏کند که مرگ حتمى براى همه است(92) و نمى‏توان گریزى از آن داشت(93). انسان مؤمن بر این باور است که طول عمر هر کسى در علم محفوظ الهى ثبت است(94). و در هر حال از رحمت خداوند مأیوس نمى‏گردد(95). این است که مى‏داند اگر از خداوند چیزى بخواهد اجابت مى‏گردد(96) و غم و شادى نیز از اوست(97). در باور انسان مؤمن، خداوند هم هدایت‏کننده است و هم سیراب‏گرداننده و هم در موقع مرض شفادهنده(98). از همه مهم‏تر اینکه همیشه احساس مى‏کند بزرگ‏ترین مدافع انسان خود خداست(99) و این تفکّر صحیح است که در مشکلات انسان را یارى نموده، او را ثابت قدم مى‏سازد(100).
بنابراین به هر اندازه که آرامش انسان کمتر باشد، به همان اندازه ایمانش ضعیف شده است.
از نمونه‏هاى تحوّل روحى در قرآن کریم مى‏توان به داستان ساحران فرعون اشاره کرد(101) و همچنین ماجراى آسیه همسر فرعون را نام برد که از کاخ فرعونى و عزّت دنیوى براى حرکت در مسیر رضاى حق گذشت و گفت:
«رَبِّ ابْنِ لى عِنْدَکَ بَیْتًا فِى الْجَنَّةِ وَ نَجِّنى مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ»(102).
پروردگارا، خانه‏اى براى من نزد خودت در بهشت بساز و مرا از فرعون و کار او نجات ده.

تلقّى مرگ به عنوان ادامه مسیر تکامل
تلقّى انسان از مرگ، یکى از محورى‏ترین راهکارها و روشهاى غلبه بر فشار روانى از منظر قرآن کریم است. مسلمانى که مى‏داند مرگ به مفهوم فنا و نابودى نیست، بلکه خروج از نشئه‏اى و دخول در نشئه‏اى دیگر است(103)، هیچ گاه احساس ناامیدى نمى‏کند و این جهان را منزلگه اصلى خود نمى‏داند. مرگ به جاى اینکه در مؤمن ایجاد فشار کند، اطمینان قلبى مى‏آفریند؛ زیرا انسان با مرگ به لقاءاللّه‏ و اعتماد درونى مى‏رسد، در این حال هم خودش راضى است و هم خداوند از او خشنود است و هم به ملاقات بندگان مخلص خدا دست مى‏یابد(104).
توجّه به این مقوله انسان را هر چه بهتر و بیشتر به لازمه جهان‏بینى الهى آگاه و آشنا مى‏نماید و آن عبارت از هدفدار بودن جهان آفرینش است که با حکمت الهى نیز سازگارى اصیل دارد؛ یعنى «ما آسمانها و زمین و آنچه را که میان آنهاست به بازیچه نیافریدیم»(105). پس هر موجودى بر اساس برنامه‏اى سنجیده و حسابشده به این جهان گام مى‏نهد و خود را به سوى هدف حکیمانه‏اى که رسیدن به لقاءاللّه‏ و سفر به سراى ابدى یا جنّت رضوان الهى است، رهنمون مى‏شود. این است که با اعتماد قلبى و اطمینان درونى کامل، آرامش روانى را براى خویش در وجود و نهاد خود تثبیت مى‏گرداند و گرفتار فشارهاى روانىِ ناشى از پوچ‏گرایى، یأس و ناامیدى از زندگى در این جهان و ترس از مرگ نمى‏گردد.

انسان مأمور به وظیفه است نه نتیجه
بر اساس این بینش و طبق معارف اسلامى، در صورتى که انسان به واسطه قدرت نداشتن یا تقدیر الهى در کارى موفق نشد، مى‏گوید من به وظیفه خود عمل نمودم، پیروزى و شکست و عزّت و ذلّت، همه دست خداست. درست است که انسان در مقابل اعمالش مسئول است(106) و بر اساس عملکردش مجازات مى‏شود(107) و به اندازه سعى و کوشش خود بهره مى‏گیرد(108) و آنچه بکارد مى‏درود(109)، ولى مسئولیّت او به اندازه توان عملى و قدرت اوست(110)، پس انسان مأمور به وظیفه است، نه نتیجه. مطابق این دیدگاه و با تقویت آن در درون، اکثر فشارهاى روانى و اضطرابها کاهش مى‏یابد. بنابراین بهترین راه براى آرامش داشتن همان ایمان به خدا و ذکر اوست که بحث آن گذشت.

نتیجه‏گیرى
با توجّه به مباحث مربوط به این موضوع باید یادآور شد که تمام شیوه‏ها و راهکارهاى مهمّ مبارزه با فشار روانى را «ایمان به خدا و ذکر دائم او» تأمین مى‏کند. با ایمان یک تکیه‏گاه روحى مطمئن در نهاد آدمى ایجاد مى‏شود و باعث ایمنى و نجات او در جنگ با سختیها، مشکلات و نارساییهاى زندگى مى‏گردد:
«الَّذینَ امَنُوا وَلَمْ یَلْبِسُوآ ایمَانَهُمْ بِظُـلْمٍ اُولـئِکَ لَهُمُ الاَْمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ»(111)
آنان که ایمان به خدا آوردند و ایمانشان را به ظلم و ستم نیالودند در دو عالم ایمنى براى آنهاست و هم ایشان به حقیقت هدایت یافته‏اند.
این آیه به وضوح مى‏رساند که امنیّت و هدایت در سایه ایمان عملى مى‏شود و آرامش حقیقى از ایمانِ بدون ظلم به دست مى‏آید.
به هر حال، توجّه به قرآن کریم و راهکارهاى مطرح شده آن در سایه‏سار ایمان به خدا بهترین تدبیر و والاترین و مطلوب‏ترین شیوه مبارزه و غلبه بر فشار روانى، استرسهاى درونى و اضطرابهاى ناشى از آنهاست. امید آنکه با اُنس هر چه بیشتر و التفات روزافزون همه قشرهاى جامعه اسلامى به قرآن کریم، ناامیدى، فشار روانى و اضطرابهاى درونى ناشى از مشکلات، شکستها و سختیهاى طاقت‏فرسا از زندگى آنها رخت بر بندد؛ ان شاءاللّه‏.